21.02.2025
Opublikowana 19 lutego 2025 roku "Wizja rolnictwa i żywności UE" stanowi długo oczekiwaną odpowiedź Komisji Europejskiej na ubiegłoroczne protesty rolników i wynikający z nich Dialog Strategiczny, rekomendacje którego miały być wzięte pod uwagę w pracach nad Wizją. Dokument, oficjalnie zatytułowany "Wizja rolnictwa i żywności. Wspólne kształtowanie atrakcyjnej branży rolnej i rolno-spożywczej dla przyszłych pokoleń", wyznacza kierunki reform UE w najbliższych latach. Choć dokument zawiera pewne konstruktywne elementy, trudno oprzeć się wrażeniu, że brakuje w nim prawdziwej wizji europejskiego rolnictwa, w pełni odpowiadającej na fundamentalne wyzwania stojące przed sektorem rolnym w nadchodzących dekadach, w tym związane ze zmianą klimatu i kryzysem bioróżnorodności.
Analiza dokumentu ujawnia istotne przesunięcie akcentów w kierunku wzmocnienia konkurencyjności i bezpieczeństwa żywnościowego, przy jednoczesnym niejednoznacznym i mało konkretnym opisie działań na rzecz środowiska. To fundamentalna zmiana w porównaniu z wcześniejszą strategią "Od pola do stołu", stawiająca też pod znakiem zapytania skuteczność wizji w realizacji zapowiedzianej transformacji rolnictwa.
Główne priorytety Wizji koncentrują się wokół czterech obszarów: konkurencyjności europejskiego rolnictwa, uproszczenia procedur administracyjnych, wzmocnienia pozycji rolników w łańcuchu dostaw oraz rozwoju innowacji technologicznych.
Akcenty są wyraźnie przesunięte w stronę konkurencyjności, zapewniając, że zobowiązania środowiskowe będą analizowane w kontekście ich wpływu na konkurencyjność i inne aspekty gospodarcze. W pewnym sensie nie jest to zaskakujące w obliczu trudności ekonomicznych, z jakimi obecnie boryka się wielu europejskich rolników oraz ogólnego sentymentu panującego w Europie. Z drugiej strony, nie w pełni odpowiada to na zagrożenia dla utrzymania długoterminowego bezpieczeństwa żywnościowego.
Komisja zapowiada utrzymanie płatności bezpośrednich jako kluczowego instrumentu wsparcia rolników, z ułatwieniami dla gospodarstw do 10 ha. Planowane jest zwiększenie elastyczności dla państw członkowskich we wdrażaniu Wspólnej Polityki Rolnej (WPR), bez bezpośredniego nadzoru Brukseli, ale z ukierunkowaniem na realizację ogólnounijnych celów strategicznych, takich jak między innymi ochrona środowiska. Warunkowość ma zostać ograniczona na rzecz zachęt, a odpowiedzialność za realizację celów dla rolnictwa ma zostać w większym stopniu przeniesiona na państwa członkowskie.
To znacząca zmiana w porównaniu z rekomendacjami Dialogu Strategicznego, który postulował odejście od tradycyjnego modelu dopłat obszarowych na rzecz ukierunkowanego wsparcia dla rolników realizujących ambitne cele środowiskowe lub będących w rzeczywistej potrzebie.
W kwestii innowacji, Komisja stawia na nowe techniki genomowe, rozwój biogospodarki i produkcję energii z odnawialnych źródeł przez rolników. Zapowiada również zmiany w prawodawstwie dotyczącym dobrostanu zwierząt, jednak po uprzednim dialogu z interesariuszami. Jest to pewne zbliżenie do rekomendacji Dialogu Strategicznego, jednak bez konkretnych terminów i mechanizmów wdrażania.
Choć Wizja deklaruje, że rolnictwo ma przyczyniać się do redukcji emisji GHG i osiągnięcia neutralności klimatycznej do 2050 roku, konkretne działania w tym zakresie są opisane bardzo lakonicznie, sprowadzając się głównie do zapowiedzi przeglądu ustawodawstwa przy jednoczesnym dialogu z branżą, a zmiany są obwarowane przede wszystkim oceną ich wpływu na zachowanie konkurencyjności. Brakuje celów redukcyjnych dla różnych typów produkcji rolnej, które były postulowane w Dialogu Strategicznym.
Szczególny niepokój budzi złagodzenie początkowych deklaracji zapowiadających na 2025 rok reformę zakazującą importu żywności wyprodukowanej przy niższych standardach. W porównaniu z wcześniejszymi wersjami dokumentu, w oficjalnej komunikacji Komisji nastąpiło wyraźne złagodzenie zapisów dotyczących zakazu niebezpiecznych pestycydów w produktach importowanych i ich eksportu – obecnie mowa jest o przeprowadzeniu oceny w 2025 roku, która uwzględni wpływ tych wymogów na pozycję konkurencyjną UE i implikacje międzynarodowe, i potencjalnie zaproponuje zmiany w obowiązujących ramach prawnych. Zastąpienie konkretnych zobowiązań mglistymi zapowiedziami przyszłych analiz i ocen skutków może negatywnie wpłynąć zarówno na stan środowiska naturalnego, jak i na pozycję konkurencyjną producentów z UE, którzy muszą konkurować z podmiotami działającymi w krajach o łagodniejszych regulacjach.
Wizja pomija również kluczowe rekomendacje Dialogu Strategicznego dotyczące transformacji systemów żywnościowych, w tym promocji zrównoważonych diet i ograniczenia spożycia mięsa. Plany po stronie konsumenckiej generalnie są bardzo okrojone, ograniczając się do wzmocnienia roli zamówień publicznych i promocji lokalnych, sezonowych produktów.
Mimo licznych słabości, Wizja stwarza pewne szanse dla rozwoju europejskiego rolnictwa. Zwiększona elastyczność dla państw członkowskich w realizacji celów WPR może pozwolić na lepsze dostosowanie polityki rolnej do specyficznych warunków i potrzeb poszczególnych krajów. Dla Polski oznacza to większą swobodę w projektowaniu rozwiązań uwzględniających strukturę i specyfikę polskiego rolnictwa.
Podkreślenie znaczenia postępu technologicznego, szczególnie w obszarze innowacji oraz gospodarki opartej na biologicznych surowcach odnawialnych, stwarza potencjał zwiększenia wydajności i międzynarodowej pozycji europejskiej produkcji rolnej, przy równoczesnym zmniejszeniu jej śladu ekologicznego.
Pozytywnym elementem Wizji jest również dążenie do sprawiedliwszych łańcuchów dostaw. Komisja zapowiada zmiany w dyrektywie o nieuczciwych praktykach handlowych, by ograniczyć przypadki zmuszania rolników do sprzedaży produktów ze stratą oraz utworzenie Obserwatorium Łańcucha Rolno-Spożywczego (AFCO) dla monitorowania kształtowania się cen. Te inicjatywy, choć na obecnym etapie dość ograniczone i nieprecyzyjne, mogą stanowić krok w kierunku bardziej sprawiedliwego podziału marż w łańcuchu żywnościowym.
Zaprezentowana Wizja może mieć istotny wpływ na przyszłość europejskiego i polskiego rolnictwa. Przesunięcie akcentów w kierunku konkurencyjności, przy jednoczesnym złagodzeniu ambicji środowiskowych, może przynieść krótkoterminową ulgę dla rolników borykających się z trudnościami ekonomicznymi, jednak w dłuższej perspektywie rodzi pytania o zdolność sektora do sprostania wyzwaniom klimatycznym i środowiskowym.
Z perspektywy Polski, propozycje zawarte w dokumencie niosą ze sobą zarówno możliwości rozwoju, jak i poważne wyzwania adaptacyjne. Większa swoboda we wdrażaniu instrumentów WPR oraz deklaracja pomocy tym, którzy jej najbardziej potrzebują (w dużej mierze będą to małe gospodarstwa rolne) współgra z rozdrobnioną strukturą agrarną dominującą w naszym kraju i ważną rolą małych gospodarstw.
Z drugiej strony, w kontekście zbliżających się negocjacji Wieloletnich Ram Finansowych, które określą przyszłą pulę środków na WPR, osłabienie ambicji środowiskowych może paradoksalnie osłabić pozycję negocjacyjną sektora rolnego. Bez wyraźnego powiązania z celami klimatycznymi i środowiskowymi, trudniej będzie uzasadnić utrzymanie wysokiego poziomu finansowania WPR w obliczu konkurujących priorytetów budżetowych UE.
Prezentowana przez Komisję Europejską „Wizja rolnictwa i żywności UE” stanowi kompromis między różnymi interesami, który jednak może nie sprostać skali wyzwań stojących przed europejskim rolnictwem. Choć dokument zawiera pozytywne elementy, takie jak dążenie do sprawiedliwszych łańcuchów dostaw czy wsparcie dla innowacji, jego zachowawczy charakter i osłabione ambicje środowiskowe budzą uzasadnione obawy o zdolność sektora do skutecznej transformacji.
Sytuacja ta stawia przed Polską zadanie sformułowania własnej, bardziej długoterminowej koncepcji modernizacji sektora rolnego – takiej, która uwzględni zarówno unikalne cechy i potrzeby polskiego rolnictwa, jak i nieodwracalny trend w kierunku zielonej transformacji. Fundamentalnym wyzwaniem będzie wypracowanie modelu rozwoju, który zrównoważy doraźne potrzeby ekonomiczne producentów rolnych z długofalowymi imperatywami dotyczącymi stabilizacji klimatu, ochrony różnorodności biologicznej oraz promocji zdrowia społeczeństwa.
W obliczu rosnących wyzwań klimatycznych i środowiskowych, Europa i Polska potrzebują odważniejszej wizji przyszłości rolnictwa – takiej, która wykracza poza doraźne kompromisy polityczne i wyznacza jasną ścieżkę transformacji w kierunku systemu żywnościowego, który jest jednocześnie produktywny, sprawiedliwy i zrównoważony.
Adrianna Wrona
BĄDŹ NA BIEŻĄCO
W newsletterze IZG podsumowujemy najważniejsze wydarzenia związane z polityką klimatyczną w Polsce i na świecie,
piszemy o sprawiedliwej transformacji i zielonej gospodarce. Analizy, komentarze i newsy prosto na Twój email!
